Τα Πομάκικα σπίτια είναι προσαρμοσμένοι στη μορφολογία του εδάφους αλλά και στις ιδιαίτερες ανάγκες της κάθε οικογένειας. Η θέση των οικισμών συνδέεται άμεσα με το δίκτυο των μονοπατιών αλλά και με την ύπαρξη και την κατεύθυνση των ορεινών χειμάρρων.

Ο χαρακτηριστικότερος τύπος Πομάκικου σπιτιού είναι το διώροφο, ορθογώνιο σπίτι. Τα οικοδομικά υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή του είναι παρμένα από το γύρω χώρο: ξύλο από τα δάση, σχιστόλιθος από τα βουνά, πέτρες από τα ποτάμια. Για τη σκεπή μπορεί να χρησιμοποιηθούν σχιστολιθικές πλάκες, κεραμίδια ή ακόμα κλαριά και άχυρο. Ο σκελετός, τα πατώματα και η στέγη είναι κατασκευασμένα από ξύλο. Τα κενά του σκελετού γεμίζονται με πλίνθους, σπασμένα κεραμίδια και άχυρα, και στη συνέχεια επιχρίονται με ασβεστοκονίαμα (τσατμάς). Οι διαχωριστικοί τοίχοι είναι φτιαγμένοι από πηχάκια με σοβά (μπαγδατί). Το κενό αέρα που μένει ανάμεσα στα πηχάκια έχει θερμομονωτική αξία.

Το ισόγειο συνήθως χρησιμοποιούνταν σαν στάβλος, ενώ μια εσωτερική σκάλα οδηγούσε στον πρώτο όροφο. Η σκάλα είναι απότομη και καταλήγει σε καταπακτή. Ο ημιυπαίθριος χώρος στη νότια πλευρά του σπιτιού (χαγιάτι) λειτουργούσε σαν προθάλαμος που εξυπηρετούσε τις ανάγκες του αερισμού αλλά χρησιμοποιούνταν και σαν ξηραντήριο καπνού και για άλλες αγροτικές εργασίες με μερική προστασία από τα δυσμενή καιρικά φαινόμενα.

Από το Μάιο έως το Νοέμβριο οι Πομάκοι συνήθιζαν να παραθερίζουν στις ορεινές αγροικίες(νταμ). Δίπλα σ’αυτές βρίσκεται το μαντρί (κολίμπα).

Παρά τις διάφορες παραλλαγές κατοικίας που σημειώνονται, ανάλογα με τις ιδιομορφίες της κάθε περιοχής, βλέπουμε να κυριαρχούν παρόμοιοι τρόποι αντιμετώπισης των χαμηλών αλλά και των υψηλών θερμοκρασιών. Ανάμεσα στα σημαντικότερα κοινά χαρακτηριστικά είναι και τα ακόλουθα¹:

· Οι τοίχοι ήταν χοντροί (πάχους 0.70-0.90 μ.) και με κύριο δομικό υλικό την πέτρα ετσι ώστε τα σπίτια να προστατεύονται από τους ισχυρούς ανέμους των βουνών. Το σπίτι ζώνονταν με ξυλοδεσιές , σε διαστήματα περίπου ενός μέτρου, πάνω στις οποίες πατούσαν οι αντηρίδες των προεξοχών και του εξώστη.

· Τα ανοίγματα των τοίχων στις πλευρές με δυσμενή προσανατολισμό ήταν ιδιαίτερα μικρά έως και ανύπαρκτα.

· Θερμομόνωση επιτυγχάνονταν με στρογγυλά αποφλοιωμένα ξύλα πάνω στα οποία καρφώνονταν από τις δύο πλευρές καλάμια ή σανίδωμα και επιχρίονταν με ασβεστοκονίαμα.

· Η στέγη κατασκευάζονταν με απότομη κλίση για την αντιμετώπιση του χιονιού και τα δωμάτια καλύπτονταν από ξύλινα ταβάνια.

· Τα σπίτια ήταν υπερυψωμένα, με περισσότερα παράθυρα στον όροφο παρά στο ισόγειο.

· Τα δωμάτια ήταν χαμηλοτάβανα για αποθήκευση της θερμότητας.

· Η ύπαρξη ανοιχτών στεγασμένων χώρων, η παχιά τοιχοποιία, ο εξαερισμός του κτιρίου με τα ανασυρόμενα παράθυρα των οντάδων, η γύρω βλάστηση και οι προεξοχές της στέγης βοηθούσαν στην αντιμετώπιση των υψηλών θερμοκρασιών τους θερινούς μήνες.

[1] Γ.Ρουκούνη και Μ.Γιαννοπούλου Ρουκούνη, Κλίμα και βορειοελλαδική παραδοσιακή κατοικία, Θρακικά Χρονικά,43, 1989, σελ.131